İslamiyet Öncesi Türk Tarihinin en önemli dönemlerinden biri Uygurlar ve onların kurdukları devletlerdir. Ötüken’de yaşayan Türk boyları 744 yılında Uygurlar yönetiminde Uygur Kaganlığını kurmuşlardır. 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkıldıktan sonra boyların bir kısmı Turfan civarına giderek yerleşmiş ve Türk tarihine özellikle edebiyat ve sanat alanında eşsiz eserler bırakmışlardır. Bir diğer kısmı ise Kansu Bölgesine inerek Sarı Uygurları oluşturmuşlardır. Eser işte bu dönemlerden Ötüken Uygurlarını irdelemektedir.
Eser altı bölümden oluşmaktadır.
I. Bölümde, “Kuruluş Öncesi Uygur Tarihine Kısa Bir Bakış” başlığı altında (11-12s.)Uygurların IV-V. yüzyıllarda Kao-che olarak anıldıklarını, Göktürkler döneminde onların hakimiyetleri altında yaşadıkları anlatılmaktadır. II. Göktürk dönemine kadar zaman zaman Göktürklere, zaman zaman ise Çinlilere saldıran Uygurlar II. Göktürk döneminde yeniden Göktürk hakimiyetine girmek zorunda kalmışlardır. Fakat 742-743 yıllarında Uygurlar Basmıl ve Karluklarla birleşerek Göktürkleri yıktılar. 744′te ise Uygur Yabgusu Basmılları yenerek Uygur Devletini kurdular.
II. Bölüm Ötüken’deki Uygur Kaganlığı (13-33s.) adını taşımaktadır. Bu bölümde yazar Uygur Ötüken devletinin 744′te kuruluşundan 840′ta yıkılışına kadar olan dönemde başa geçen kaganları ve siyasi olayları kronolojik olarak ele almıştır. Yazar bu bölümde ana kaynak olan T’ang Hanedanlığı yıllıklarında birebir yaptığı çevirilerle analizlere girmiş, batılı araştırmacıların eserlerini ise sentezleme metoduyla dönemin siyasi olaylarını irdelemiş ve aydınlatmıştır.
III. Bölüm Kan-chou Uygur Devleti (Sarı Uygurlar) başlığı taşımaktadır (34-36s.). Bölüm ana hatlarıyla Sarı Uygurların bölgeye yerleşmesini ve geçirdiği siyasi evreleri içermektedir.
IV. Bölümün başlığı “Turfan Uygur Devleti”‘dir ( 36s.). Bir önceki bölümde olduğu gibi bu devletten de özetle bahsedilmektedir.
V. Bölüm Uygur Devletleri Kültür tarihi başlığı altındadır (37-46s.) Yazar bu bölümde Uygur devletlerinin sosyal yapısını, teşkilatını, dini inançlarını, ekonomik hayatını, sanat, giyim ve edebiyatını çeşitli başlıklar halinde okuyucuya aktarmaktadır.
VI. Bölümde ( 47-145s.) yazar kullandığı Çin Yıllıklarının ilgili bölümlerinin Türkçe tercümelerini vermektedir. Bunlar Chiu T’ang Shu, Hsin T’ang Shu, Tse-fu Yuan-kuei ve Tze-chi T’ung-chien adlı eserlerin çeşitli bölümlerinden oluşmaktadır. Bu, ilgili Çin kaynaklarının Türkçe’ye yapılan ilk tercümesidir.
147. sayfadaki bibliyografyada, faydalanılan Çin kaynakları hakkında bilgi verilmektedir. s. 149′da ise Uygurlara ait olan Uygur yazıtlarından bahsedilmektedir. Faydalanılan araştırma eserleri (150-152s.) ile kısaltmalar (153s.) verildikten sonra Uygur kaganları ile T’ang Hanedanı imparatorlarının kronolojik listesi sunulmuştur. Eserin en sonunda ise Çin kaynaklarının bazı sayfalarının Çince orijinal hali ile bir dönem haritası konulmuştur.
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı tarafından basılan eserin kağıt kalitesi iyidir. Kapak oldukça uyumlu ve dikkat çekicidir. Dip notlar teknik endişelerden dolayı alışılagelenin dışında ölçülerdedir. Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu tarafından hazırlanan bu eser sahasındaki nadir eserlerden biridir. Ders kitabı olarak okuttuğumuz bu eserin uzun süredir mevcudu kalmamıştı. Şimdi ikinci baskısının çıkmış olması hepimizi çok sevindirdi.
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2004, 156 s.
Doç. Dr. Tilla Deniz Baykuzu
Trakya Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi
Tarih Bölümü